Çevirinin yayımlanmasında gösterdikleri alakadan ötürü Mahmud Erol Kılıç'a ve Alexandre Popovic'in eşi Nathalie Clayer'e (École des Hautes Études en Sciences Sociales) teşekkürlerimle...
—
Alexandre Popovic (1931-2014): Yugoslav Balkanbilimci, Türkolog, İslâmbilimci. Belgrad'da doğdu. Yugoslav şarkiyatçılığının öncüsü olarak gördüğü Fehim Bajraktarević'in yanında Doğu dilleri eğitimini sürdürdü. 1954'te Tito Yugoslavyası'nı terk etti. 1957'de INALCO'da (Fransa) Arapça bölümünü bitirdi. Daha sonra, Klasik İslâm alanında, Charles Pellat gözetimi altında "Irak'taki Zenci Ayaklanması (9. Yüzyıl)" konulu tezini tamamladı. CNRS'de (Ulusal Bilimsel Araştırmalar Merkezi) Sosyolog ve Şarkiyatçı Maxime Rodinson'un yanında çalışmaya başladı ve Rodinson'un derslerini izledi. CNRS'den sonra çalışmalarını Balkanbilimi, Türkoloji, Yugoslav şarkiyatçılığı, Slav çalışmaları ve İslâmbilimi'ne yönlendirdi. Balkanlar'daki ve Yugoslavya'daki Müslümanlar, İslâm tarihi ile özel olarak ilgilendi. Romanya, Yugoslavya, Yunanistan, Türkiye, Bulgaristan, Arnavutluk, Avusturya ve Almanya'da kütüphaneleri dolaştı ve arşiv incelemeleri yaptı. Osmanlı dönemi ve Osmanlı-sonrası Balkanlar'daki Sufî hareketleriyle ilgili pek çok çalışmada bulundu.
Ali Hasar
Fransızcadan çeviren: Ali Hasar
Şâzeliyye, 18. asrın sonlarıyla 19. asrın başlarında Balkanlar'da çok az bir alana yayılmış gibi görünmektedir. Esasında, Osmanlı-öncesi dönemde bilinen yaklaşık bin Şâzelî tekkesinden yalnızca dördünün varlığı bilinmektedir: ilk iki tekke, Bulgaristan'da[1] [Balkan yarımadasının kuzeyinde] Tuna üzerinde, Tutrakan ve Rusçuk şehirlerinde; diğer ikisi de yarımadanın güneybatısında, Arnavutluk sınırında[2], Kosova'nın Yakova şehrinde yer almaktadır. Bu tekkelerin ilk ikisi Türk silsilesindendir [muhtemelen Türkiye'deki Şâzelîler[3] aracılığıyla Türk bölgelerinde kurulan tekkeler] ve –biraz sonra göreceğimiz üzere– haklarında çok az bir bilgimiz bulunmaktadır. Diğer iki tekkeyse Mısır silsilesine aittir; [Mısır'daki Şâzelîler aracılığıyla Arnavut bölgelerinde kurulan tekkeler] 1979-1981 yılları arasında, Kosova Metohiya'da çeşitli seyahatlerim sırasında, henüz yeni çıkmış Arnavutça[4] bir kitap sayesinde bu tekkelerin tarihlerine ilişkin birtakım bilgilere erişebilmiştim.
Balkanlar'daki Şâzelîler
Balkanlar'daki Şâzelîler hakkında sunulan bilgiler çok az ve yetersizdir[5]. Osmanlı Tarihçisi İbrahim Peçevî'yi[6] referans alan Aleksandar Matkovski'ye[7] göre, Şâzeliyye ilk olarak kahvehânelerin açılmasıyla ve kahve tüketimiyle birlikte Makedonya'da yayılmıştır. Bu muhtemeldir, ama Matkovski başka kaynağa atıf yapmadığı için ve Peçevî'nin eseri de ne Makedonya sınırından [Genel olarak Rumeli diye bahsedilmektedir] ne de özellikle Şâzelîler'den bahsettiğinden ötürü bu bölgedeki[8] Şâzeliyye hakkında tam olarak kesin bir şey bilinmemektedir. En azından bendeniz, herhangi bir dönemde, Makedonya sınırları içerisinde, herhangi bir dönemde[9] bu Şâzelî tekkesine işaret eden hiçbir ize rastlamadım. Bu hususta şunu da ifade etmemiz gerekir ki D. S. Margoliouth'in[10] Arabistan'daki Mokha kahvesi ile Şâzelîler arasında ilişki kurması ve C. van Arendonk'un[11] kahve üzerinde makalesinde Etiyopya'ya işaret etmesinin haricinde, ne H. J. Kissling[12] ne de G. Elezovic[13], Şâzeliyye'nin bu yeniliklerdeki muhtemel bir vazifesinden bahsetmektedir.
Bulgaristan'da Şâzeliyye
1981-1983 yılları[14] arasında bu bölgede birçok araştırma yapan F. De Jong'un makalesiyle de teyit edilebileceği üzere, Kuzeydoğu Bulgaristan'da bulunan iki Şâzelî tekkesi hakkındaki bilgiler oldukça kısıtlıdır.
Tutrakan — Müstecib Ülküsal[15] ve Ekrem Hakkı Ayverdi'nin[16] daha ziyade mezar taşlarından hareketle söylediklerine göre, Tutrakan Şâzelîleri'nin bir dönem etkin bir biçimde bir tekkeye sahip olmalarının dışında hâlihazırda hiçbir şey bilinmemektedir.
Rusçuk — Rusçuk Tekkesi, 1950'li yıllarda P. Mijatev tarafından kısaca tasvir edilmektedir. Mijatev, tekkenin fotoğrafını da eklemektedir.[17] "Rusçuk Osmanlıları'nın kayıtlarında", diye yazmaktadır Mijatev, "incelemelerimi nihayetlendirmek üzere 1252 [1836] yılında inşa edilen Şâzelî tekkesi hakkında [Fotoğraf, XLI] hasbelkader kelâmım şudur: Hazîrede, tekkenin bânileriyle hayır sahiplerinin kabirleri bulunmaktadır. Üzerlerinde nakışlarla bezenmiş Osmanlıca ve Arapça dinî manzum metinler yazılıdır. Ahşap oyma tavan, motiflerinin çeşitliliğiyle dikkatleri celbetmektedir. Bu tekke şehrin Türk nüfusuna günümüzde hâlâ hizmet vermektedir."
Bendeniz de, 1873-1970 yıllarını kapsayan dönemdeki Rusçuk Şâzelîleri hakkında dikkate şayan başka ayrıntılar bulabildim. Birincisi: 1873 Kasım'ında yerel gazete Tuna'da çıkan ve komşu köyde kendisine ait topraklarını sattığını, ilgilenenlerin Rusçuk Şâzelî Tekkesi'nde kendisiyle görüşüp mezkûr mülkiyetin evraklarını gösterebileceğini beyan eden Şâzelî şeyhi Ali Bey'in küçük bir ilanı...[18] İkincisi: 10 yıl sonra, Sofya Dikkat gazetesinde[19] çıkan ve yine aynı şeyh tarafından gazeteye gönderilen, bölgedeki müslümanların Türkiye'ye tehcirine değinen iki mektup... Burada bir hususu dile getirmek yerinde olacaktır: Şeyh Ali Bey, son savaşta Rus askerlerine teslim olduğundan dolayı "Rus sevdalısı" olarak gösterilmiş, öncesinde de dönemin Osmanlı Valisi Kayserili Ahmed Paşa tarafından kurşuna dizilmek istenmiştir. Daha sonraları, 1897 tarihli bir belgeye göre[20], şehir ihya edildikçe tekkenin kimi kısımlarının tahrip olduğu görülmektedir. Son olarak, F. De Jong'a göreyse, tekke 1970'li yıllarda bir vakitte yıkılmıştır.[21]
Kosova'da Şâzeliyye
1979 Ekim'inden beri kısa süreli birçok araştırma yapabildiğim bu topraklarda, Yakova'daki iki Şâzelî Tekkesi hakkındaki bilgimiz, Türk silsilesiyle kurulan Şâzelî tekkelerinden biraz daha kuvvetlidir. Bu iki tekke Mısır silsilesine aittir, ilki 1796'ya doğru, ikincisiyse 1857'de kurulmuş ve Mısır’da kalmış Arnavutlar tarafından inşa edilmiştir. İlk tekke; Yakova'ya dönmeden [1796'ya doğru ?] ve orada kendi tekkesinin bânisi olmadan önce bir Osmanlı Binbaşısı [Kahire'de Şâzeliyye Afifiyye'ye intisap etmiştir] tarafından; ikincisiyse, Yakova'da, "ilim tahsili" için gittiği Kahire'den dönüşünü müteakip bir müridi tarafından altmış yıl sonra kurulmuştur.
Bu araştırmaların yerinde yapılmasında dostâne emeğini esirgemeyen, Yakova Bektaşî ricâlinden Ahmed Balata Efendi'ye[22]; Yakova Şâzelîleri'nin hâlihazırda şeyhi olan ve âlicenâblığıyla beni huzuruna kabul edip sorularıma uzun uzun cevaplar veren Şeyh Salih Efendi'ye en içten teşekkürlerimi arz ettiğimi burada hatırlatmak bendeniz için üzerime ziyadesiyle latif bir vazifedir. Öte yandan, bölgedeki Şâzelîler konusunda Üsküp Ulemâ Meclisi'nin o dönemde beyan ettiği bilgilere dayanan 1939 tarihli bir arşiv belgesi bulunmaktadır[23]: Bu belgede, Şâzelî Şeyhi Ali Bey'in [Şeyh Salih'in babası] kendisine yöneltilen soruya cevabı yer almaktadır. Bu cevap, ilgi çekici kimi detaylar içermektedir. Bu iki tekke hakkında şimdilik söyleyebileceklerim bu kadardır.
Yakova I: Şeyh Hüseyin Kuli Tekkesi[24]
Yakova'daki ilk Şâzelî tekkesi, Şeyh Kuli tarafından Mulay Yusuf Mahallesi'nde, 31 Aralık Sokağı'nda, 31 numarada, bilinmeyen bir tarihte inşa edilmiştir.[25]
Tekke hakkında bizzat yerinde edinebildiğim bilgiler birbiriyle çelişmektedir. Kahire'den gelen birisinden ya da Mısır'a gidip orada Şâzeliyye'ye intisap eden bu memleketteki birisinden bahsedilmektedir, ama kimi Yakova Sa'di çevrelerine göre de, [bilhassa hâlihazırdaki şeyhi, Şeyh Rüşdi olan Tebdil Tekkesi'ndekiler] Şeyh Ali Mısırlı'dan Şâzelî hilafeti almak için Mısır'a giden Yakova Şâzelî-Sa'dilerinden birinin adı geçmektedir. Kimileri, bütün bunların 1810-1820'lere doğru cereyan edebileceğini söylemektedir, bu hususta önceki tarihlerle birlikte ne derece ihtiyatlı davranmamız gerektiğinin farkındayız. Rexhepagiqi'ye göre, son kitabında; [4. ve 24. notlara bakınız] Şeyh Kuli, Kahire'de binbaşıyken [Ri'fâî ve Sa'di tarikatlarının şeyhi olmasına rağmen] Şâzeliyye'ye intisap ettiğini ve orada –Yakova Sa'dilerinin söylediği gibi– Şeyh Ali'den değil, Şeyh Salih'ten hilafet aldığını yazmaktadır. Ne olursa olsun, Şeyh Kuli Yakova'daki ilk Şâzelî tekkesini inşa etmiş ve bölgedeki Şâzelî cemaatini oluşturmuştur.[26] Tekkenin yapılış tarihiyle ilgili olarak da 18. asrın son on yıllık dilimi gibi bir süre belirtilmektedir. Şeyh Kuli Yakova'ya 55 yaşındayken gelmiş, burada 60 yıl boyunca şeyhlik yapmış ve 1856'da ölmüştür.
 |
Şâzeliyye Silsilesi
Mehmed Nureddin Istanbuli, 1890 |
Şeyh Kuli'nin ölüm tarihi bilinmemektedir[27], ama halefinin Şeyh Hüseyin olduğu [burada Yakova Şâzelî Tekkesi'nden, aynı isimli şeyh söz konusu değildir, tamamen bir başka kişidir.] genel kanıdır. Şeyh Hüseyin tekkenin son şeyhi olup, 1947-1950'lere doğru ölmüştür. Şeyhliği sırasında tekke meçhul bir sebepten 1930'lara doğru yıkılmıştır, 31 Aralık Sokağı'yla kıyısında başka bir kabrin bulunduğu derenin arasında yer alan altı kabirli türbeyse günümüze kadar ulaşmıştır. Bu türbe ile, –göreceğimiz üzere– tekkenin başına geçen şeyhlerin muhtemel ya da mevcut silsilesine ulaşmak, belirtilen tarihler arasındaki gedikleri kapatmak mümkündür.
Söz konusu türbe gayet sıradan ve debdebesizdir, bakımıysa devam etmektedir. Türbede altı kabir bulunmaktadır: bir çocuk, bir kadın ve dört şeyh [Şeyh Kuli, Şeyh Hüseyin, Şeyh İbrahim, Şeyh Dula]. Şu düşünülebilir: Şeyh Kuli kurucu; halefleri de Şeyh İbrahim ve Şeyh Dula [silsileyi ve tarihleri tam bilmiyoruz] ve de hakkında en çok bilgi sahibi olduğumuz bu tekkenin en son başına geçen ismi Şeyh Hüseyin. Burada şunun altını çizmek gerekir ki bölge sakininin ifadelerinde [Şeyh Kuli'nin doğrudan halefi Şeyh Hüseyin ile –biraz sonra da göreceğimiz üzere– başka bir Şâzelî tekkesinin kurucusu olup Şeyh Kuli'den icazetli olduğu için halefi olarak anlaşılan Şeyh Hüseyin arasında] bir karışıklık bulunmaktadır.
Türbenin önünde, derenin kenarında bulunan kabrin, ya Arabistan’dan ya da Horasan'dan[28] gelmiş "Baba Arif" adında bir zata, bir Allah dostuna [velî] ait olduğu, bölgede yaygın bir kanıdır. Bu zat, özel bir keramet göstermiştir: Kabrinin olduğu yerde toprağa uzanmış ve nasıl öldüğümü şimdi göreceksiniz diyerek gözlerini kapatmış, sonra da ölmüştür. Bazen geceleri kabrinin üzerinde ışık parıldadığı söylenmektedir. Bu türbe, şifa arayan Müslümanlar dışında Katolikler ve Ortodokslar tarafından da ziyaret edilmektedir. Belgrad Üniversitesi'nden meslektaşım Darko Tanaskovic ile 1985 Eylülü'nde Yakova'yı ziyaretimiz sırasında bu duruma şahit olmuştuk.
Yakova II: Şeyh Salih Tekkesi
Şehrin ikinci tekkesi [yedi kabri, güzel bir türbesi vardır] Asım Vokşi Sokağı'nda 78 numaradadır. Hâlihazırdaki şeyhinin [Şeyh Salih] söylediklerine göre bu tekke 1844'e doğru inşa edilmiş, ama Şeyh Salih'in babası Şeyh Ali tarafından 1939'da elde edilen Üsküp Ulemâ Meclisi belgelerine göre 1862'de hizmete açılmıştır.
Tekkenin kurucusu Şeyh Hüseyin –daha önce de bahsettiğimiz üzere– bilinmeyen bir tarihte başka bir Şâzelî tekkesinden icazet almıştır. Bununla birlikte, başka bir rivayete göre de, tekkenin kuruluşu Şeyh Hüseyin'in ilim için gittiği Kahire'den dönüşünü müteakip gerçekleştiğidir. Şeyh Hüseyin, Şeyh Kuli'den hilafetini alıp Kahire’ye gittiyse ve orada Yakova’ya dönmeden önce Şâzeliyye'ye intisap ettiyse çok da uzağa gitmeye gerek yoktur. Şeyh Kuli'nin O'nu Kahire Şâzelîlerine "ilim tahsili" için göndermesi gayet doğru ve yerindedir.[29] Ne olursa olsun, Şeyh Hüseyin bu tekkenin başında 50 yıl boyunca durmuştur; ölüm tarihiyse bilinmemektedir.
Şeyh Hüseyin'in iki çocuğu vardır: Abdurrahman ve Mehmed. Abdurrahman, babasının ilk halefidir. Eski Yugoslavya döneminde [1919-1941 arasında] vefat etmesi dışında Şeyh Abdurrahman hakkında henüz hiçbir şey bilinmemektedir. Kardeşine gelince, hakkında en çok bilgi sahibi olduğumuz Derviş Mehmed "Derviş Meta" 1917'de ölmüştür. Üsküp Ulemâ Meclisi belgesine göre tekkenin sorumluluğunu üstlenmek maksadıyla Şeyh Abdurrrahman'ın yerine geçen Şeyh Ali; [Derviş Mehmed'in mahdumu] Yakova Şâzelîleri hakkında önemli bilgiler bırakmıştır. 1939 tarihli bu belgeden edinilen bilgiler bu yöndedir. Belge, Sırp-Hırvatça olup gramer ve imlâ hataları içermektedir:
Yakova Şâzelî Tekkesi, "Hadum" denilen "djemat"te bulunuyordu, ismi de "Baba Ali Tekkesi"'ydi [Baba Alijova tekija]. 1862'de [od pre 77 godine] kerpiçten ve kireçten yapılmıştı [od tvrdok materijala, ciglom i krečom]. Tekke Şâzeliyye Afifiyye [tarikatu Hafifeti Shahzelji] tarikatına aitti.[30] Üç kısımdan oluşuyordu ve hiçbiri birbirine bağlı değildi [3 prostorija ima, nema –imovine–, pošto nema imovine ne upravi a iko] Şeyhin mahdumunun hizmetiyle ayakta duruyordu [od rada šehova sinove]. Tekkede on derviş vardı [10 murida ima], böylelikle faal olurdu [nije pasivna]. Düzenli olarak beş vakit namaz kılınır [osim džuma namaza redovno klanja 5 vakit namaza], cumalar eda edilirdi. Haftada iki kez zikir yapılırdı [ziker obavlja 2 puta nedeljno]. Tekkenin düzenli bir geliri yoktu [nema nikakvog budžeta]. Başında Derviş Mehmed'in mahdumu Şeyh Ali dururdu. Şeyh Ali, [1901'de] Şeyh Seyyid Muhammed Afifi Mısrî tarafından "hilafet"ini almıştı [Hiljafet primio od Šeh Seyid Muhamed Ahmedi Afifi iz Egipte u 1901 godine]. Ne devletten ne de hususî olarak para kabul ederdi. Rüşdiye Mektebi'ni [ruždija] bitirmiş, birkaç yıl boyunca da medrese tedrisatından geçmişti [svršio ruždiju i nekoliko godina učio je u medresu]. İcazeti de yoktu...
Şeyh Ali, 1951’de ölmüştür. Bu tekkenin şu anda başında bulunan Şeyh Salih [d. 1917] onun yerine geçmiştir. Tekkenin silsilesi şu şekilde gösterilebilir:
Burada bütün üyelerin aynı aileye ait olduğu bir silsile, evladiyet söz konusudur. Tekke hazîresinde bulunan yedi kabirden üçü meşâyihe, dördü dervişâna aittir. Derviş Mehmed dışında geriye kalan dervişlerin kim olduğunu bilmiyoruz.
Şeyh Salih, bölgedeki çoğu Arnavut gibi, orta boylu ve ince yapılıdır. Pek kibar, hatırşinas, ağırbaşlılık ve ihtiyatla perçinlenmiş nezakete, vakara sahiptir. Beşerî münasebetlerinde –muhatabı bilhassa Arnavutça bilmiyorsa– kelimelerini tane tane seçmektedir, Sırp-Hırvatçası neredeyse yoktur. Şâzeliyye'nin Yakova'da yok olmaya yüz tuttuğunu düşünmektedir. Şehirde yaşayan dervişânın sayısı on ikidir, onlar da pek yaşlıdır ve kendilerinin yerine tayin olacak bir genç de bulunmamaktadır. Boş kalan yere biri geçecek gibi görünmemektedir. Âsitânesi Kahire'de bulunmakta ve Arapça bilmediğinden dolayı da [okuyor, ama anlayamıyor] Şâzeliyye'den uzak düşmüş gibi hissetmektedir. Haftada iki kez dervişleriyle zikir yapmaktadır, zikirleriyse kâh ayakta kâh oturularak musikisiz, ilâhî söylenmeden gerçekleşmektedir, Şeyh Salih'in ne sesi yeterlidir ne de kendisi ilâhî bilmektedir. Sadece, dervişânıyla birlikte bildikleri evrâdı okumaktadırlar.
Sonuç
Burada derleyip toplamaya çalıştığım kronolojik, birbirinden farklı ve çok da dayanaklı olmayan bilgiler ufuk açıcı tepkiler toplar mı ya da gelecekteki çalışmalara bir ışık tutar mı? Sanıyorum, evet. Üç "ana pencere" açarak durumu izah etmek isterim:
Coğrafî ve Tarihî Dağılım: Balkanlar'da belirtilen ilgili şehirlerde, İstanbul'da, Ankara'da [Vakıf arşivlerinde] ve Kahire Şâzelî Afîfî tekkelerinde yerine gidilerek yapılan derinlemesine araştırmalar ile bu alanda –gelecek yıllardaki– bilgilerimizi geliştirmek katiyetle mümkündür. Vilâyet salnâmeleri ve Balkan müslümanlarının yerel gazeteleri dikkatlice incelenerek kimi bütünleyici bilgilere ulaşılabilir. Burada sözünü ettiğimiz diğer metinler de konumuzla ilgili ilgi çekici detaylar içerebilir. Bu anlamda, takip edebileceğimiz birçok yol bulunmaktadır.
Dinî Boyut: Kendim, ne Yakova Şâzelîlerinin zikrine katılabilme fırsatına erişebilmiş ne de Şeyh Salih’e iyi sorular sorabilmiştim. Şâzeliyye'yle ilgilenenler, hâlâ vakit varken, gidip yerinde araştırma yapabilirler, çünkü ben kendim hangi yazar tarafından –Şâzelîler de dahil– böylesine özel ve hassas bir sahada, isterse şerh düşülmüş, kaydedilmiş bilgiler olsun, şüpheli yaklaşıyorum. Binaenaleyh, şunu da ifade etmek istiyorum ki Şeyh Ali Tekkesi'nde [1939’a doğru] dinî yaşantı yoğundu; düzenli olarak beş vakit namaz kılınır, cumalara iştirak edilir, haftalık iki zikir yapılırdı.
Ekonomik, Sosyal ve Politik Veçheler: Bu bölgedeki Şâzelîlerin sayıca azlığı ve net bilgilerin eksikliği sorularımızı yanıtsız bırakmaktadır. Daha önce bahsetmiştik: Şeyh Ali Tekkesi’nin düzenli bir geliri bulunmamakta ve bir yerden de maddî destek sağlanmamaktadır. Tekke, şeyhin mahdumu tarafından idare edilmektedir. Maddî bir yardımda bulunabilecek müridânın sayısı fazla değildir. Balkan Şâzelîlerinin hastalıklara şifa dışında toplumda üstlendiği görevin az mı çok mu olduğunu; bu çevrenin entelektüel seviyesini –Şeyh Ali ve Şeyh Hüseyin’in eğitimleri ve Arapça, Türkçe bilmeleri dışında– bilmemekteyiz. Bölgedeki Şâzelîlerin politik yaşama dahil olup olmadıkları konusundaysa henüz bir bilgimiz bulunmamaktadır.
Son olarak; Şâzeliyye’nin Balkanlar’da –şartlar gereği– zayıf bir dağılımı olduğu ve bu topraklarda kök salamadığı açıktır; diğer tarikatların bölgedeki müslümanlar arasında üstlendiği vazifeyi tam anlamıyla sırtlayamamıştır. Bu durumu böylesine indirgemeci bir bakışla incelemek haksızlık olur kanısındayım, ama bütün kitapları, risâleleri Arapça olan [tam bilmiyoruz, Türkçeye çeviriler olabilir[31], Arnavutçaysa belki bir nebze] Arabî bir tarikatın Türk ve Arnavut memleketlerinde bu derece kök salabildiğini ve bu geleneğin –en azından kimi yerlerde– iki yüzyıldan beri sürdüğünü görmek daha dikkat çekicidir diye de düşünmekteyim.
Derin Tarih'te Aralık 2016'da (Özel Sayı, 7) yayımlanmıştır.
_______________________________
[1] Bu iki şehrin iki dünya savaşı arasındaki bir dönemde Romanya Krallığı'nın bir parçası olduğunu hatırlatalım.
[2] Bkz. Balkan Dervişlerinin Dünü ve Bugünü, 1994, İstanbul, s. 241-257. Les Éditions Isis. [Fr. Les Derviches Balkaniques hier et aujourd'hui]
[3] Şeyh Muhammed Zâfir Medenî aracılığıyla Türkiye'deki Şâzelîlerin [1876'dan itibaren, özellikle İstanbul'da] yerleşimi, Medenî'nin II. Abdülhamid çevresindeki rolü, Ebu'l-Hüdâ Sayyadî ile olan münasebetleri, Medenî'nin ölümünden sonra tarikatın başına geçecek isim için cereyan eden ani değişiklikler için Bkz. F. De Jong, 1984, "Madaniyya", El2 c. V. s. 952-953. Ayrıca, Bkz. B. Abu Manneh, 1979 & M. Le Gall, 1987, aynı yazar, 1989, s. 93-94.
[4] Jashar Rexhepagiqi, 1999. Burada, özellikle bizi ilgilendiren kısımlar, söz konusu Şâzelî tekkeleri hakkında on beş hatta yirmi yıl önce bizzat kendim edindiğim bilgilere nazaran daha kısadır. [s. 216-217]
[5] Balkanlar'daki Şâzelîler hakkında sarih olmayan bilgiler için, Bkz. S. M. Zwemer, 1927, s. 339. ; L. Massignon, "Tarika", El1; Aynı yazar, 1929, s. 309 ; F. Babinger, 1931, s. 35.
[6] İbrahim Peçevî, 1281-1283. [1864-1866] Bkz. c. I, s. 364.
[7] A. Matkovski, 1983, c. II, s. 280-281.
[8] Burada Matkovski tarafından belirtilen diğer kaynaklar ne Makedonya [L. Massignon, "Tarikat", İslam Ansiklopedisi, c. XII, s. 15. ; J. Von Hammer, 1835, c. I., s. 429 – c. VI. S. 280-281, c. XII, s. 105; Dz. Cehajic, 1980, s. 246-247] ne de Şâzelîler'e ilişkindir. [A. Matkovski, 1966, s. 146-152]
[9] Makedonya'daki Şâzelî varlığına dair görebildiğim tek bilgiye [Üsküp'teki Şâzelîlerin tek temsilcisinin şehrin müftüsü olması.] D. Gadzanov tarafından işaret edilmektedir. [Bkz. Gadzanov, 1925, s. 63] Şahsî bir intisabın olduğu görülmekte ve bölgede yerleşik bir tarikattan hiçbir şekilde bahsedilmemektedir. Bununla beraber, Üsküp Ulemâ Meclisi'ne ait tekke belgelerinde ve kayıtlarında bir tekkenin olduğu doğrudur, ama bu bilgi hatalı olabilir, zira hiçbir metinde bu tekkeye işaret edilmemektedir.
[10] D. S. Margoliouth, 1926, "Shâdhilîya" El1, c. IV. s. 256-259, s. 257.
[11] Bkz. C. van Arendonk, "Kahwa", El1 , yayımlanmamış makale., c. IV, 1974, s. 469-473. Ayrıca, Bkz. Éric Geoffroy, "La diffusion du café au Proche-orient arabe par l'intermédiare des soufis: mythe et réalité", Le commerce du café avant l'ère des plantations coloniales [Michel Tuchscherer gözetiminde], Kahire, 2001, IFAO, s. 7-15.
[12] H. J. Kissling, 1953, s. 276-280.
[13] G. Elezovic, 1938.
[14] F. De Jong, 1986, s. 305-306.
[15] Müstecib Ülküsal, 1966, s. 144.
[16] Ekrem Hakkı Ayverdi, 1982, s. 87.
[17] Bkz. Petar Mijatev, 1959, s. 23, 51; fotoğraflar için Bkz. XLI. Makale, Yaşar Yücel tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Bkz. Belleten, L/96, Nisan 1986, s. 291-293. (s. 307) Bu tekkenin Ekrem Hakkı Ayverdi tarafından da kısaca anlatıldığını belirtelim. Bkz. E. H. Ayverdi, 1986, s. 84.
[18] Tuna Gazetesi, sayı: 827, 18 Kasım 1873, s. 3. Osmanlıca Rusçuk Gazeteleri için, yayımlanmış makaleme bakılabilir. Bkz. "Le rôle de la ville de Rusçuk...", 2001, Amstblatt, vilayet gazetesi und unabhängiges Journal: Die Anfänge der Presse im Nuhen Osten, Frankfurt am Main, Berlin, vb. Peter Lang, s. 65-79.
[19] Bkz. Dikkat, Sofya, sayı: I/3, 21 Nisan 1883, s. 3 ; sayı: I/4, 5 Mayıs 1883, s. 2 ve 4.
[20] Bkz. Eşref Eşrefoğlu, 1972; ayrıca Bkz. Ömer Turan, 1998, s. 197-199.
[21] F. De Jong, 1986, s. 306: "Bölge sakinlerinin bilgilerine göre, 1970'lerde bir vakitte yıkılmıştır." Aynı bölümün devamındaysa, Jong bu tekkenin Medenîyye koluna bağlı olup olmadığının kritiğini yapmaktadır, ama öncesinde [5. ve 12. notlarda] Kuzeydoğu Bulgaristan Şâzelîlerinin belirtildiği 1911 ve 1912 tarihli D. G. Gadzanov'un az bilinen [kaynak gösterdiği] iki belgesine işaret etmektedir.
[22] Bu bölgedeki kişilerin isimleri, o dönemde Eski Yugoslovya'da kullanılan imlâya göre belirtilmiştir.
[23] Bkz. Makedonya Federal Halk Cumhuriyeti Arşivleri, Üsküp, 84-85.
[24] Bu kısım, Şeyh Salih ile görüşmelerim sırasında Ahmed Balata Efendi'nin tercümeleriyle alınmış notlara dayanmaktadır. 1999 tarihli Jashar Rexhepagiqi'nin kitabından bilgiler belirteceğim, ama bu iki tekke arasında kimi yerlerde çelişen bilgiler bulunduğundan ve de bu ikisi arasında muhakeme yapamadığımdan dolayı, burada, Nathalie Clayer [destekleri için müteşekkirim] tarafından iştiyakla tercüme edilen J. Rexhepagiqi'nin [1999, s. 216] kitabından bir bölüme atıf yapacağım: "...Bundan önce [burada Yakova'daki ikinci Şâzelî tekkesi söz konusudur] Kahire'de binbaşılık yapmış olan Şeyh Hüseyin Kuli tarafından kurulmuş ikinci bir Şâzelî tekkesi yer almaktadır. Şeyh Hüseyin, Rifâî ve Sa'di hilafetnâmesi olmasına rağmen Şâzelî tarikatına intisap etmiş ve Şeyh Salih'ten Şâzelî hilafetnâmesi almıştır. Yakova'ya 55 yaşındayken gelmiş ve orada 60 yıl boyunca şeyhlik yaptığı Şâzelî tekkesini [Mulay Yusuf Mahallesi'nde] kurmuştur. Tekkenin kuruluşu, 18. Yüzyılın son on yılına rastlamaktadır. Tekke, Şeyh Hüseyin ölene dek atıl değildi. Günümüzde, Şeyh Hüseyin'in türbesi hâlâ ayaktadır, o yerde de başka bir tekke bulunmaktadır."
[25] Jashar Rexhepagiqi tarafından verilen tarihler ve yıllara göre, 1796 olabilir.
[26] Şeyh Salih'in ifadelerini belirtelim: a) Şâzelî cemaati, Yakova'da, her zaman sayıca azdı. b) Bu iki Şâzelî tekkesi dışında Yugoslavya sınırları içinde bulunan başka bir Şâzelî tekkesi yoktur. c) Sınırın öte tarafında, Arnavutluk dışında, Şâzeliyye'nin muhtemel varlığı bilinmemektedir.
[27] Gördüğümüz üzere [24. notta], Jashar Rexhepagiqi, Şeyh Hüseyin'in ölüm tarihi olarak 1856 yılını ileri sürmektedir, başka bir deyişle, Rexhepagiqi tarafından ileri sürülen başka tarihlere göre, Şeyh Hüseyin 115 yıl yaşamıştır, bu da pek düşük bir ihtimaldir.
[28] Horasan'ın, yerli bir müslümanın tahayyülünde, fevkalâde dervişlerin ve sûfîlerin memleketi olarak yer aldığını Balkan Dervişleri üzerine farklı çalışmalarımda daha önce birçok defa dile getirmiştim.
[29] Bkz: Jashar Rexhepagiqi, 1999, s. 216-217: “Yakova'da, Asım Vokşi Sokağı'nda 78 numarada, saatçi Şeyh Salih Şehu'nun başında olduğu bir Şâzelî tekkesi bulunmaktadır. Tekke, 139 yaşındadır. Kurucusu Şeyh Cena'dır. Şâzelî tarikatının [Kosova'da yer alan] tek tekkesidir... [24. notta işaret edilen Şeyh Kuli Tekkesi üzerine olan kısmını takiben]. Hâlihazırdaki Şâzelî tekkesi, Yakova'da Asım Vokşi sokağında yer almaktadır. İlk şeyhinden [Şeyh Cena] sonra başa mahdumu Derviş Meta [Muhammed] geçmiştir. Şeyh Cena'nın diğer mahdumu Hacı Şeyh Dula'dır [Abdurrahman]. Şeyh Meta'dan sonra, mahdumu Şeyh Ali tekkeye tayin olmuştur. Şeyh Ali, Şeyh Salih'in babasıdır. [Şeyh Ali, Doğu dillerini bilirdi.] Günümüzdeyse, tekke, 77 yaşındaki mahdumu Şeyh Salih tarafından yönetilmektedir. [Yakova Şâzelî Tekkesi hakkındaki bilgiler, 29 Mayıs 1996'da Şeyh Salih aracılığıyla tarafıma iletilmiştir.] Yakova Şâzelî Tekkesi Arifi koluna aittir. Tekkenin yanındaysa meşâyih ve dervişânın kabristanın bulunduğu türbe yer almaktadır."
[30] Afifiyye kolu için, Bkz. F. De Jong, 1980, "al-Afîfî", El2 , sayı: 1-2, s. 44-45.
[31] Bu noktada, yayın yerinin şaşırtmaması gerektiğini hatırlatalım, örneğin Muhammed Hasan Zâfir El Medenî'nin eserinin üçüncü baskısı Türkçe değil, Arapçadır: Kitâb anwar al-qudsiyya fi tanziyya turuq al qawm al-‘aliyya al-mushtamil ‘alâ al-awrâd wa l ahzâb al-Shâdhiliyya, İstanbul, 1304/1886-1887.
